نوشتار پیش رو درصدد است تا به این پرسش پاسخ دهد که قطع وابستگی اقتصادی به نفت چه تأثیری در حصول بازدارندگی اقتصادی دارد.

 امروزه بازدارندگی که قدمتی به طول پیدایش حکومت و دولت‌ها دارد از حوزه نظامی به حوزه‌های دیگری از قبیل مسائل ی و اقتصادی نیز سرایت کرده است. قدرت بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران از بدو پیروزی انقلاب اسلامی، توانسته است با افزایش هزینه‌بر محاسبات استراتژیک دشمن و اتکا به مؤلفه‌های بازدارندگی خود، پاسبانی مقتدر برای حفظ تمامیت ارضی، استقلال ی، ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی باشد.

تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه کشور در روزهای آغازین سال ۹۸ توسط سران کاخ سفید نشان می‌دهد بازدارندگی متعارف و درون‌زا در عرصه‌های نظامی و امنیتی عملاً امکان تهدید و شکست ایران در این عرصه‌ها را غیرممکن ساخته است. تحریم‌های مذکور و تصویب قانون کاتسا» نیز بیانگر این مهم است که دشمن به این باور و برآورد رسیده که آسیب‌پذیرترین بخش در ایران همان بخش اقتصادی و معیشتی است. از طرف دیگر جنگ اقتصادی برای دشمن کم‌هزینه‌تر و اجماع علیه ایران با همکاری برخی از کشورهای اروپایی و منطقه‌ای حوزه خلیج‌فارس امکان‌پذیرتر است. که چندین عامل تأثیر بسزایی در آسیب‌پذیر کردن این حوزه دارند، ازجمله:

۱- شرطی‌سازی برجام و نداشتن برنامه مدون و کارآمد

در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ زمانی که ترامپ از برجام خارج شد تا مردادماه همان سال بدون آنکه تحریم جدیدی رقم بخورد، ناگاه اقتصاد کشور دچار نوسانات شدید شد بطوریکه رشد نجومی و سرسام‌آور قیمت ارز و طلا مشکلات معیشتی فراوانی برای مردم ایجاد کرد که به جرات می‌توان گفت اصلی‌ترین عامل در بروز این مشکلات شرطی‌سازی جامعه توسط برجام و عدم آمادگی مسئولین و دولتمردان و اتخاذ پیش‌بینی‌های لازم بود. به‌عبارتی‌دیگر اثر روانی ناشی از نگاه به بیرون برای حل مشکلات جامعه حتی در صورت نبود تأثیر عملی تحریم اقتصاد کشور را دچار تزل می‌کند.

۲- آشوب‌های داخلی و شانتاژ رسانه‌ای

آشوب‌های داخلی در دی‌ماه سال ۹۶ نیز یکی از عواملی بود که دشمن را به اثربخشی تشدید تحریم‌ها امیدوار ساخت؛ چنانکه رسانه‌های معاند و ضدانقلاب خارج نشین این آشوب‌ها را خوراک خود قرار داده و بعضاً با خط دهی به این جریانات سعی در تسریع امیال خود داشتند، ولی حضور گسترده مردم در راهپیمایی سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، شاکله نظام محاسباتی دشمن را برهم ریخت و نشان داد که ملت ایران به‌رغم تحمل مشکلات معیشتی و اقتصادی فراوان و تحریم‌های ناعادلانه، همچنان مصمم و استوار پای آرمان‌های انقلاب اسلامی ایستاده‌اند.

بازدارندگی اقتصادی و مؤلفه‌های آن

رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در آغاز سال جدید در جمع زائرین و مجاورین حرم رضوی با اشاره به تأکید دشمن بر استراتژی تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران خاطرنشان کردند: بر اساس تجربه؛ فشار حاصل از کاهش درآمدهای نفتی برای کشور ما و هر کشور مشابه، انگیزه و تحرک چشمگیری بر اجرای اصلاحات اقتصادی و نجات کشور از وابستگی به نفت ایجاد خواهد کرد.»

ایشان در ادامه با اشاره به این اینکه همه مسئولین به این باور رسیده‌اند که دشمن در حال جنگ با ماست یادآور شدند: ما باید در این جنگ دشمن را شکست دهیم و به توفیق الهی او را شکست خواهیم داد اما این کافی نیست، باید بازدارندگی کنیم و به مرحله‌ای برسیم که دیگر دشمن احساس کند نمی‌تواند از معبر اقتصادی به کشور ضربه وارد کند.»

نقطه کانونی و اصلی تحقق بازدارندگی اقتصادی را همچون دوران دفاع مقدس باید مقابله با جنگ روانی دشمن برای شکست اراده‌ها دانست. رهبر انقلاب بارها اشاره کردند که غرب و امریکا به این نتیجه رسیده‌اند با اراده ملت ایران  نمی‌توان مبارزه کرد و اگر ملت ایران یک چیزی را اراده کند حتماً به دست خواهد آورد.

اما در کنار این، کار مجاهدانه، عالمانه، استفاده از تجربیات موفق، ظرفیت و توان سایر کشورها و تکیه بر توان نیروی جوان و باور و اعتماد به آن‌ها را هم باید ذکر کرد. اما مهم‌ترین مؤلفه‌ای که حصول بازدارندگی اقتصادی را در پی خواهد داشت بلاشک قطع وابستگی اقتصادی به نفت است.

وابستگی اقتصادی به درآمدهای حاصل از فروش نفت

نفت همواره از دیرباز به‌عنوان یک محصول استراتژیک و مهم شناخته می‌شود. بطوریکه تقریباً تمام کشورها (چه نفت‌خیز و چه غیر نفت‌خیز) تلاش کرده‌اند تا در راستای توسعه صنعتی و اقتصادی خود پا در عرصه این صنعت بگزارند. به‌واقع صنعت مذکور برای هر دو گروه از کشورهای اشاره‌شده مهم است چه آن‌ها که با استخراج و فروش آن درآمد مورد نیازشان را تأمین می‌کنند و چه کشورهایی که با فرآوری مشتقات نفتی اقدام به بازفروش تولیدات خود می‌نمایند.

از زمانی که نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان ایران  کشف شد تا به امروز علی‌رغم تحقق و حصول برخی توفیقات و پیشرفت‌ها؛ متأسفانه کشورمان به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی و نفت‌خیز جهان نتوانسته است در این زمینه هوشمندانه عمل کند و این فرصت سوزی‌ها مسبب و سرمنشأ گرفتاری فراوان در عرصه اقتصادی شده است.

باید گفت اقتصاد نفتی به پاشنه آشیل کشور در حوزه اقتصاد تبدیل شده است؛ اقتصادی که عمده ارتزاقش از محل فروش نفت آن‌هم به‌صورت خام فروشی است. نتیجه چنین غفلت اساسی باعث شده است تا دشمنان نظام با تشدید تحریم‌های نفتی و موارد این‌چنینی سعی در تنگنا قرار دادن کشور داشته باشند.

اما مؤلفه‌های تعیین‌کننده از قبیل توجه به تولید داخل ، توسعه صادرات غیرنفتی و توجه به اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند در تسریع توسعه اقتصادی  و رهایی از اقتصاد نفتی و تک‌محصولی مثمر ثمر واقع شود، تا قدرت چانه‌زنی ایران را در مناسبات بین‌المللی تقویت نماید.

آسیب‌های وابستگی اقتصادی به درآمدهای نفتی و راه‌های برون‌رفت از آن

مقام معظم رهبری در اولین دیدار خود با هیئت دولت دوازدهم در سال ۹۶ فرمودند: سمت‌وسوی کشور باید از اقتصاد رانتی و نفتی  به سمت اقتصاد مولد و مردمی رود.» این سخن گواه این است که اقتصادی که صرفاً بر اساس درآمدهای نفتی پایه‌ریزی شده است می‌تواند به اقتصاد رانتی تبدیل شود، به عبارتی وقتی دشمن تحریم‌های نفتی را اعمال می‌کند اگر کشوری عمده درآمدش از راه فروش نفت خام باشد و به عبارت بهتر بر پایه اقتصاد تک‌محصولی اداره شود چاره‌ای جز دور زدن تحریم‌ها و سپردن فروش نفت به شخص ثالثی ندارد، که این می‌تواند خود منبع رانت و رانت‌خواری شود.

از طرفی صرف کردن هزینه‌های ناشی از درآمدهای نفتی در امورات جاری یکی دیگر از معضلاتی است که کشور در حال حاضر دچار آن شده است؛ به‌طور مثال اگر قیمت هر بشکه نفت ۱۰۰ دلار شود دولت به هزینه‌های ۱۰۰ دلاری عادت کرده و درآمدی در حدود ۸۰ میلیارد دلار نصیبش خواهد شد، حال اگر قیمت هر بشکه نفت به ۳۰ دلار کاهش پیدا کند درآمد دولت حدود ۲۵ میلیارد دلار خواهد شد و ازآنجایی‌که برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته بر اساس نفت ۱۰۰ دلاری است در این حالت دولت نمی‌تواند خودش را با شرایط وفق دهد و درنتیجه اقتصاد کشور دچار بیماری هلندی خواهد شد. که دو راهکار عملی در این شرایط می‌تواند بحران‌های حاصل را از بین ببرد:

تبدیل نفت خام به فراورده‌های نفتی ، یکی از عوامل مهمی است که می‌تواند مانع از بروز این مشکلات شود به عبارتی اگر نفت خام را بتوان به ۲۰ کشور فروخت فراورده‌های نفتی را می‌توان به همه‌ی کشورها صادر کرد .

صرف کردن درآمدهای نفتی به تولید و زیرساخت‌های کشور نه امورات جاری ؛ نروژ یکی از کشورهایی است که از منابع نفتی خوبی برخوردار است اما درآمد حاصل از فروش نفت خود را صرف مصارف زیرساختی می‌کند، لذا لازمه رسیدن به اقتصادی پویا توجه به زیرساخت‌ها و تولید است چراکه اگر درآمدهای حاصل از فروش نفت صرف این موارد نشود و فقط در امورات جاری هزینه شود اقتصاد کشور با نوسانات بازارهای جهانی نفت دچار مشکل شده و مشکلات عدیده‌ای را به وجود خواهد آورد .

ظرفیت‌های قابل جایگزین بجای درآمدهای حاصل از فروش نفت

۱- تولید لوازم‌خانگی:

 صنعت لوازم‌خانگی ازجمله صنایع درآمدزا در جهان است و با توجه به نیاز عمومی جامعه جهانی اهمیت ویژه‌ای دارد. در سال ۲۰۱۳ ارزش تولیدات لوازم‌خانگی درجهان به ۴۳۱ میلیارد دلار رسید که انتظار می‌رود نرخ رشد واقعی سالانه آن تا سال۲۰۲۰ حدود ۸/۴ درصد باشد. با توجه به اهمیت این صنعت در ایران قرار شده است تا سال ۱۴۰۴ تولید این صنعت به بیش از ۱۶ میلیون دستگاه لوازم خانگی و صادرات نیز به ۳ میلیارد دلار برسد. با توجه به چنین هدفی ایران می‌تواند جایگاه دوم در منطقه را حفظ کند. که مستم کار مجاهدانه و تلاش مضاعف است.

۲- صادرات بخش نساجی و پوشاک:

 هم‌اکنون در کشورمان بالغ بر ۹هزار و ۸۱۸ واحد صنعتی در این حوزه فعال است. این عدد ۱۱ درصد از کل بنگاه‌های صنعتی فعال کشور را شامل می‌شود. با توجه به وضعیت جهانی صنعت پوشاک و وضعیت نیروی کار کشور، ایران پتانسیل صادرات سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار منسوجات، پوشاک، کفش و چرم را دارد. بنابراین دستیابی به جایگاه سوم صنعت نساجی در منطقه و رسیدن به رتبه پنجاهم جهان با تکیه بر رقابت پذیری، نوسازی و سرمایه‌گذاری همراه با توسعه فناوری و ارتقای بهره‌وری عوامل تولید، موضوعی دور از ذهن نیست.

۳- تولید خودرو:

 کشورمان با تولید بیش از ۶/۱ میلیون خودرو در سال ۹۰ رتبه سیزدهم در جهان را به خود اختصاص داد که البته این رتبه با توجه به کاهش تولید در سال ۹۲ به جایگاه بیستم تنزل یافت. در حال حاضر ایران در کشورهای سوریه، عراق، بلاروس، آذربایجان، مصر، سنگال و ونزوئلا سایت خودروسازی دارد و پیش‌بینی شده است میزان فروش سالانه کل صنعت خودرو تا ۱۰ سال آینده به ۵۰ میلیارد دلار برسد.  همچنان که کشور کره جنوبی توانسته است با سرمایه گزاری در این بخش به یکی از قطب‌های خودروسازی جهان تبدیل شود درآمدی سالیانه‌ی بیشتری از درآمد فروش سالانه کشورمان به دست آورد.

۴- گردشگری و توریسم:

 بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را در جهان دارا است. بااین‌حال، مجمع جهانی اقتصاد در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرد؛ جایگاه ایران در گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری سال ۲۰۱۷ اخیراً به رتبه ۹۳ از ۱۳۶ کشور موردبررسی رسیده و ۳/۴ امتیاز کسب نموده که نشان‌دهنده قابلیت رشد این صنعت است.

۵- کشاورزی:

ایران یکی از با استعدادترین کشورها در زمینه تولید محصولات کشاورزی است. آب و هوای مناسب، خاک حاصلخیز و تنوع محصولاتی بالا از جمله مؤلفه‌هایی هستند که ظرفیت تولید و صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای را ایجاد می‌کنند. در کنار این سرمایه‌گذاری در حوزه فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند ضمن ارزآوری برای کشور، فرصت‌های شغلی بسیار زیادی را به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار ایجاد کند.

با توجه به دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی در سطح جهان و به‌ویژه بازار نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفری منطقه، باید برای حضور مؤثر در تجارت جهانی، هم‌زمان با هدف‌گذاری برای تعیین و تقویت ظرفیت‌های جایگزین نفت، تأمین زیرساخت‌های لازم ازجمله؛ سیستم حمل‌ونقل، تهیه فناوری‌های نوین و تولید ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن، تقویت صنایع بسته‌بندی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و سایر موارد مشابه نیز با جدیت و سرعت مضاعف، در دستور کار قرار گیرد. گام نخست این امر صرف کردن درآمدهای حاصل از فروش نفت در مصارف زیرساختی است که نیازمند برنامه‌ریزی کارآمد و مدون است. تا عرصه اقتصادی نیز همچون عرصه نظامی به بازدارندگی ” برسد و دشمن به برآورد و باور برسد که جنگ اقتصادی نیز همچون جنگ نظامی و سخت کارساز نخواهد بود.

منابع

۱-اامات تحقق بازدارندگی اقتصادی ( قابل بازیابی در لینک زیر)

www.javann.ir/003zCY

۲-مولفه های بازدارندگی (قابل بازیابی در لینک زیر)

Farad.fr/000UWC

 ۳-وابستگی اقتصاد به نفت (قابل بازیابی در لینک زیر)

https://www.yjc.ir/00SEd3

۴-بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای هیئت دولت در تابستان سال گذشته، همچنین بیانات معظم له در اجتماع زائرین حرم مطهر رضوی ۱/۱/۹۸

منتشر شده در سایت اندیشکده راهبردی تبیین

این متن دومین مطلب آزمایشی من است که به زودی آن را حذف خواهم کرد.

زکات علم، نشر آن است. هر

وبلاگ می تواند پایگاهی برای نشر علم و دانش باشد. بهره برداری علمی از وبلاگ ها نقش بسزایی در تولید محتوای مفید فارسی در اینترنت خواهد داشت. انتشار جزوات و متون درسی، یافته های تحقیقی و مقالات علمی از جمله کاربردهای علمی قابل تصور برای ,بلاگ ها است.

همچنین

وبلاگ نویسی یکی از موثرترین شیوه های نوین اطلاع رسانی است و در جهان کم نیستند وبلاگ هایی که با رسانه های رسمی خبری رقابت می کنند. در بعد کسب و کار نیز، روز به روز بر تعداد شرکت هایی که اطلاع رسانی محصولات، خدمات و رویدادهای خود را از طریق

بلاگ انجام می دهند افزوده می شود.

این متن اولین مطلب آزمایشی من است که به زودی آن را حذف خواهم کرد.

مرد خردمند هنر پیشه را، عمر دو بایست در این روزگار، تا به یکی تجربه اندوختن، با دگری تجربه بردن به کار!

اگر همه ما تجربیات مفید خود را در اختیار دیگران قرار دهیم همه خواهند توانست با انتخاب ها و تصمیم های درست تر، استفاده بهتری از وقت و عمر خود داشته باشند.

همچنین گاهی هدف از نوشتن ترویج نظرات و دیدگاه های شخصی نویسنده یا ابراز احساسات و عواطف اوست. برخی هم انتشار نظرات خود را فرصتی برای نقد و ارزیابی آن می دانند. البته بدیهی است کسانی که دیدگاه های خود را در قالب هنر بیان می کنند، تاثیر بیشتری بر محیط پیرامون خود می گذارند.

آغاز کاربرد واژه ی "بازدارندگی" در مطالعات استراتژیک معاصر را معمولا به دیدگاه های اولین نظریه پردازان نیروی هوایی در دهه های 1920 و 1930 نسبت می دهند. آن ها از خود می پرسیدند آیا تنها راه پیشگیری از حملات هوایی، نشان دادن ظرفیت مقابله به مثل به طرف مقابل است؟ آن فرض که یکی از نخست وزیران وقت بریتانیا مطرح کرد این بود که بمب افکن ها در هر صورت از حریم هوایی عبور خواهند کرد به طوری که هیچ اقدام دفاعی نمی تواند حرکت آن ها را متوقف سازد و در این صورت، صدمات زیادی بر زیر ساختارهای مادی و روحیه ی مردم وارد خواهند آورد. در نتیجه فقط دورنمای احتمال مقابله به مثل می تواند به مثابه ی نوعی محدودیت عمل کنند.[2]

اگر چه تجربه ی جنگ جهانی دوم آشکار ساخت  رابطه ی بین آفند و پدافند پیچیده تر از آن چیزی است که نظریه پردازان پیش بینی کرده بودند، اما در دنیای پس از جنگ به نظر می رسید که این صورت بندی اولیه به موقع تر و مناسب تر از هر زمان دیگر است. در نتیجه بازدارندگی به مدت چهار دهه بر مناظرات مربوط به استراتژی های کلان در هر دو طرف مسلط شد.

وم بازدارندگی در جمهوری اسلامی ایران

بی‌تردید مهمترین و کلیدی ترین عامل در شکل گیری فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، جنگ تحمیلی عراق بر ایران‌ بود، چراکه بازدارندگی به‌مثابه مفهومی راهبردی، هزینه‌هایی بمراتب کمتر از دفاع دربردارد که مشوق دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در اتخاذ ت و راهبردهای بازدارنده است.

اما باید گفت چندین عامل در منطقه برای بازدارندگی در ت خارجی ایران دارای اهمیت می‌باشد:

 نخست حضور آمریکا در منطقه و دوم هسته‌ای بودن رژیم صهیونیستی است که به دلیل رابطه خصومتی هر دو با ایران عملا منطقه را به درون حوزه بازدارندگی ایران وارد می‌سازد. عامل مهم دیگر کشورهای تازه استقلال‌یافته پس از فروپاشی شوروی هستند که ویژگی امنیتی برای ایران دارند. از طرفی با توجه به ساختهای قومیتی در ایران و آسیای میانه و قفقاز؛ عدم پیوند و ساماندهی روابط و عدم اقدام به همگرایی منطقه‌ای، می‌تواند از سوی دشمنان و معاندین نظام جمهوری اسلامی مورداستفاده قرارگرفته و منشا تهدیدات علیه امنیت و ثبات کشور باشد. [3]

بررسی ابعاد خارجی موفقیت سپاه پاسداران در ایجاد بازدارندگی

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357، و بدنبال آن تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ معادلات منطقه ای را دستخوش تحولات تازه ای کرد. ظهور سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با رویکرد استکبارستیزی و مبارزه با صهیونیسم، خواب استعمارگران نوین را آشفته کرد و طرح های توسعه طلبانه آنان را در غرب آسیا نقش بر آب نمود. بلاشک یکی از عرصه های هماوردخواهی میان ایران و آمریکا، عراق بود که به رغم فشارهای فزاینده دشمنان، سرانجام پیروز این معرکه، محور مقاومت به رهبری ایران بود و آمریکایی ها در این عرصه شکست سختی را با هزینه های فراوان متحمل شدند. در حالی که پیش از انقلاب اسلامی، دولت ایران تحت اراده و نفوذ آمریکایی ها قرار داشت، در سال های بعد از انقلاب، این روند مع شد و این روزها آمریکایی ها نه تنها در منطقه جایگاهی ندارند، بلکه هزینه های زیادی را نیز پرداخت کرده اند و دونالد ترامپ در رقابت های انتخاباتی سال قبل آمریکا، پرده از بخشی از این هزینه های بیهوده و برباد رفته برداشت.

جمهوری اسلامی ایران با اقتدار نظامی و نفوذ معنوی خود، از دیرباز نقش و جایگاه تعیین کننده ای در منطقه داشته است. پس از حملات نظامی آمریکا و هم پیمانانش به افغانستان و عراق، این نقش پررنگ تر شد، به گونه ای که آمریکایی ها به نقش ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای اعتراف کردند و حتی در مقطعی از ایران برای کمک به امنیت وثبات عراق دعوت به مذاکره کردند.[4]

در واقع جنگ عراق و تحولات پس از آن باعث شد ایران تبدیل به یکی از قدرت های اصلی منطقه شود و نه تنها عراق، بلکه سایر معادلات منطقه نیز از تاثیرات جمهوری اسلامی ایران بدور نماند. البته اشغالگران آمریکایی به خاطر ناکامی های فراوان میدانی و ی در عراق، به فرافکنی روی آورده و به اتهام افکنی علیه کشورهای همسایه عراق خصوصا ایران و سوریه پرداختند و این دو کشور را عامل ناامنی در عراق و منطقه معرفی کردند و یا از مقولاتی چون هلال شیعی» و بسط نفوذ ایران در منطقه سخن گفتند.

 این گونه اتهامات بدون آن که مبنای واقعی داشته باشد، برخاسته از خصومت امریکا با محور مقاومت است و سران کاخ سفید قصد داشتند با این فرافکنی از یک سو شکست های خود را در عراق و منطقه پوشش دهند و از دیگر سو بر تهران و متحدانش اعمال فشار کنند.

مهمترین بخش در نقش آفرینی جمهوری اسلامی و تاثیر گفتمان انقلاب اسلامی در عراق، در عرصه مبارزه با تروریسم تکفیری داعش خود را نشان داد. با درخواست و توافق دولت عراق، مستشاران نظامی سپاه پاسداران با محوریت نیروی قدس به عراق اعزام شده و به یاری ارتش و نیروهای مردمی عراق در کارزار علیه داعش شتافتند.کمک به سازماندهی نیروهای مردمی موسوم به حشدالشعبی بود که با فتوای مرجعیت شیعه شکل گرفته بو از مهمترین دستاوردهای حضور سپاه در مطقه بود. حشدالشعبی خیل عظیمی از داوطلبان عراقی بود که در واقع بر اساس الگوی بسیج» در جمهوری اسلامی ایران سازماندهی شده و آموزش دیده بودند. این الگو در عراق پس از مدتی نه چندان طولانی، موفقیت خود را نشان داد و گروه تروریستی ـ تکفیری داعش را تار و مار کرد. این در حالی بود که ائتلاف به اصطلاح ضد داعش به رهبری آمریکا با آن همه ادعاهای واهی و تجهیزات پیشرفته، قادر به شکست داعش نبود.[5]

نقش ایران در شکست داعش به حدی برجسته بود که حتی رسانه های معاند نتوانستند آن را مخفی کنند. خبرگزاری آمریکایی آسوشیتد پرس(AP) نیز در آگوست 2015، در تحلیلی از اوضاع عراق نوشت: به گفته فرماندهان شبه نظامیان و مسئولین عراقی، یک ژنرال قدرتمند ایرانی به عنوان سردمدار تاکتیک‌ های جنگی در جنگ عراق علیه تروریست‌های داعش پدیدار شده و در خط مقدم در کنار ۱۲۰ مشاور سپاه پاسداران ایران برای هدایت شبه نظامیان و نیروهای دولت در ریزترین جزئیات جنگ فعالیت می ‌کند. این خبرگزاری در ادامه نوشته است: نقش شگفت ‌آور و عملی ژنرال ایرانی، قاسم سلیمانی، میزان تکیه دولت عراق به متحدش، یعنی تهران را نشان می ‌دهد. این موضوع یک تضاد آشکار با روش و رویکرد محتاطانه آمریکا که رقیب ایران در بدست آوردن نفوذ در عراق است را نشان می‌ دهد. این در حالی است که مسئولین دولتی عراق خشم خود را از کمک نکردن آمریکا بروز می ‌دهند.[5]

شکست مفتضحانه ت های امریکایی-صهیونیستی در جنگ عراق و سوریه با گروهک تروریستی داعش، انهدام مقعر گروهک های تروریستی پژاک و پ.ک.ک که قصد ایجاد ناآرامی در کشور راداشتند، افزایش خارق العاده توان نظامی و موشکی، ایجاد نوعی بیداری اسلامی در منطقه تنها بخشی از موفقیت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تحقق بازدارندگی در عرصه ی و نظامی است.

راهکارهای تقویت بازدارندگی در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

رهبر معظم انقلاب؛ 21 مهرماه امسال در مراسم دانش آموختگی دانشگاه تربیت پاسداری امام حسین (ع) با تأکید بر اینکه یک درس دائمی جلوی چشم سپاه وجود دارد و آن عبارت است از آیه‌ی کریمه‌: وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم‌. چندین نکته در این خصوص را متذکر شدند:

 اوّلاً اِعداد -[یعنی] آماده کردن- به اندازه‌ی استطاعت؛ یعنی هیچ قانع نباشید به یک حدّی؛ هر چه میتوانید، این آمادگی را در بخشهایی که در خود آیه ذکر شده بایستی تأکید بکنید و زیاد کنید. سپاه روزبه‌روز باید آمادگی‌های خودش را بیشتر کند. آنچه درباره‌ی آن باید آمادگی ایجاد کنید،

 اوّلاً قُوَّة» است

 ثانیاً رِباطِ الخَیل»‌ است.

قُوَّة» یعنی قدرت، یعنی توان و نیرو؛ رِباطِ الخَیل» یعنی ابزار؛ ابزارهای گوناگون؛ در هر دوره‌ای ابزار متناسب با آن [دوره] است.

هدف چیست؟ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم؛ تُرهِبون» فقط به معنای این نیست که آنها را بترسانید که از شما بترسند؛ نه، این ترس، بازدارنده است. اگر چنانچه دشمن بیمناک شد از قدرت شما، از آمادگی شما، آن وقت این بیمناکی، بازدارنده‌ی دشمن است. باید کاری کنید که دشمن از هیبت مردان جوان مؤمن فداکار پرُانگیزه احساس بیم بکند؛ و خودِ این مهم‌ترین بخشِ بازدارنده است.

 این قُوَّة» در اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة» یعنی قدرت؛ این قدرت در جنبه‌های مختلفی خودش را نشان میدهد:

 اوّلاً قدرت سازمانی که سازمان، قوی، مستحکم و جامع [باشد]. این قدرت سازمانی جزو مسائلی است که در سپاه باید مورد نظر باشد.

 قدرت علمی و تخصّصی؛ همه‌ی حرکتِ موفّقِ مجموعه‌های گوناگونِ بشری ابتدائاً در سایه‌ی علم انجام گرفته؛ در سایه‌ی علم است که به قدرت، به ثروت، به اقتدار بین‌المللی، به عزّت دست پیدا میکنند؛ این همه هم که در اسلام روی علم تکیه شده، به خاطر این است. پس یک بخش مهم از قُوَّة» عبارت است از علم.

 قوّه‌ی در بخش تاکتیک و راهبرد؛ دائم بایستی مجموعه‌ی نظامیِ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در زمینه‌ی مسائل تاکتیکی و مسائل راهبردی و استراتژیکی، آمادگی و حرکت روزافزون و روبه‌پیش داشته باشد.

 [قوّه‌ی] در زمینه‌ی بیداری و آماده‌به‌کاری. غفلت مطلقاً مورد قبول نیست، بایستی دائم بیدار بود، دائم بایستی هوشیار بود؛ چون امیرالمؤمنین (علیه ‌السّلام) فرمود: مَن نامَ لَم یُنَم عَنه؛(۴) اگر شما در سنگر خوابت برد، معنایش این نیست که سنگر مقابل شما هم خوابش برده، او ممکن است بیدار باشد؛ باید همواره در سنگر بیدار و آماده‌به‌کار بود. قوّت [یعنی] عزم راسخ و پولادین؛ قوّت [یعنی] ایمان قوی و خالص، قوّت [یعنی] انگیزه‌ی روزافزون؛ اینها همه قوّت است؛ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة، همه‌ی اینها را باید آماده کنید. قوّت، تربیت جوانان بلندهمّت و پُرانگیزه است. [6]
 

در پایان باید گفت منویات و راهبردهای امام راحل(ره) مبنی بر صدور انقلاب اسلامی، طی سال های اخیر به برکت انقلاب اسلامی، فرهنگ مقاومت در منطقه نهادینه شده و با توسعه و تحکیم مبانی انقلاب اسلامی به ویژه فرهنگ مقاومت، استکبار جهانی و صهیونیسم طی سالیان گذشته شکست های سختی را در برابر این گفتمان چشیده اند. علاوه بر فلسطین، سوریه و یمن، عراق نمونه بارزی از شکست راهبرد استعماری آمریکا در منطقه غرب آسیا است؛ کشوری که آمریکایی ها پروژه های سهمگینی را علیه آن اجرا کردند؛ از جنگ و اشغالگری گرفته تا ایجاد و حمایت از گروه داعش.[7] اما همه این طرح ها با شکست مواجه شد و البته خود اعتراف دارند که یکی از عوامل مهم و اساسی این شکست ها، نقش و نفوذ جمهوری اسلامی ایران و حضور سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در منطقه با تکیه بر گفتمان انقلاب اسلامی بوده است. ولی با توجه به اینکه تغییر راهبرد توسط دشمن در سال های اخیر منجر به تهدیداتی در عرصه های علمی و اقتصادی و فرهنگی شده است این مهم را می طلبد که با تکیه بر توان داخل و تحقق شعار ما می توانیم زمینه ساز بازدارندگی در این حوزه ها نیز شویم.

منابع

1- عسگری محمود،  فرهنگ راهبردی جمهوری اسلامی ایران، نامه دفاع، شماره ۲۶، ۱۳۹۰٫

2- طالبی معصومه، بازدارندگی در ت خارجی ج.ا.ا-سایت اندیشکده راهبردی تبیین- 31تیر96

https://tabyincenter.ir/20154

3-ترابی قاسم، فرهنگ راهبردی و بازدارندگی ایران »، در: محمود عسگری به اهتمام  ، فرهنگ راهبردی ج. ا. ا.، نامه دفاع، ش ۲۶ ، تهران:مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی ۱۳۹۰٫

4- اسپوزیتو جان، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، تهران انتشارات مطالعات ایران و اسلام، ۱۳۸۲، ص۲۵

5-انقلاب اسلامی و اقتدار منطقه ای جمهوری اسلامی ایران- سایت بصیرت- 16بهمن 96

https://basirat.ir/fa/news/309281

6-بیانات مقام معظم رهبری در مراسم دانش آموختگی دانشگاه تربیت پاسداری امام حسین(ع)-21مهر98

7-اردم نیلوفر، مولفه های راهبردی در تدوین ت خارجی جمهوری اسلامی ایران، سایت دیپلماسی ایرانی، ۴ فروردین ۱۳۹۳

www.irdiplomacy.ir/47184

۱- شرطی‌سازی برجام و نداشتن برنامه مدون و کارآمد

در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ زمانی که ترامپ از برجام خارج شد تا مردادماه همان سال بدون آنکه تحریم جدیدی رقم بخورد، ناگاه اقتصاد کشور دچار نوسانات شدید شد بطوریکه رشد نجومی و سرسام‌آور قیمت ارز و طلا مشکلات معیشتی فراوانی برای مردم ایجاد کرد که به جرات می‌توان گفت اصلی‌ترین عامل در بروز این مشکلات شرطی‌سازی جامعه توسط برجام و عدم آمادگی مسئولین و دولتمردان و اتخاذ پیش‌بینی‌های لازم بود. به‌عبارتی‌دیگر اثر روانی ناشی از نگاه به بیرون برای حل مشکلات جامعه حتی در صورت نبود تأثیر عملی تحریم اقتصاد کشور را دچار تزل می‌کند.

۲- آشوب‌های داخلی و شانتاژ رسانه‌ای

آشوب‌های داخلی در دی‌ماه سال ۹۶ نیز یکی از عواملی بود که دشمن را به اثربخشی تشدید تحریم‌ها امیدوار ساخت؛ چنانکه رسانه‌های معاند و ضدانقلاب خارج نشین این آشوب‌ها را خوراک خود قرار داده و بعضاً با خط دهی به این جریانات سعی در تسریع امیال خود داشتند، ولی حضور گسترده مردم در راهپیمایی سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، شاکله نظام محاسباتی دشمن را برهم ریخت و نشان داد که ملت ایران به‌رغم تحمل مشکلات معیشتی و اقتصادی فراوان و تحریم‌های ناعادلانه، همچنان مصمم و استوار پای آرمان‌های انقلاب اسلامی ایستاده‌اند.

بازدارندگی اقتصادی و مؤلفه‌های آن

رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در آغاز سال جدید در جمع زائرین و مجاورین حرم رضوی با اشاره به تأکید دشمن بر استراتژی تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران خاطرنشان کردند: بر اساس تجربه؛ فشار حاصل از کاهش درآمدهای نفتی برای کشور ما و هر کشور مشابه، انگیزه و تحرک چشمگیری بر اجرای اصلاحات اقتصادی و نجات کشور از وابستگی به نفت ایجاد خواهد کرد.»

ایشان در ادامه با اشاره به این اینکه همه مسئولین به این باور رسیده‌اند که دشمن در حال جنگ با ماست یادآور شدند: ما باید در این جنگ دشمن را شکست دهیم و به توفیق الهی او را شکست خواهیم داد اما این کافی نیست، باید بازدارندگی کنیم و به مرحله‌ای برسیم که دیگر دشمن احساس کند نمی‌تواند از معبر اقتصادی به کشور ضربه وارد کند.»

نقطه کانونی و اصلی تحقق بازدارندگی اقتصادی را همچون دوران دفاع مقدس باید مقابله با جنگ روانی دشمن برای شکست اراده‌ها دانست. رهبر انقلاب بارها اشاره کردند که غرب و امریکا به این نتیجه رسیده‌اند با اراده ملت ایران  نمی‌توان مبارزه کرد و اگر ملت ایران یک چیزی را اراده کند حتماً به دست خواهد آورد.

اما در کنار این، کار مجاهدانه، عالمانه، استفاده از تجربیات موفق، ظرفیت و توان سایر کشورها و تکیه بر توان نیروی جوان و باور و اعتماد به آن‌ها را هم باید ذکر کرد. اما مهم‌ترین مؤلفه‌ای که حصول بازدارندگی اقتصادی را در پی خواهد داشت بلاشک قطع وابستگی اقتصادی به نفت است.

وابستگی اقتصادی به درآمدهای حاصل از فروش نفت

نفت همواره از دیرباز به‌عنوان یک محصول استراتژیک و مهم شناخته می‌شود. بطوریکه تقریباً تمام کشورها (چه نفت‌خیز و چه غیر نفت‌خیز) تلاش کرده‌اند تا در راستای توسعه صنعتی و اقتصادی خود پا در عرصه این صنعت بگزارند. به‌واقع صنعت مذکور برای هر دو گروه از کشورهای اشاره‌شده مهم است چه آن‌ها که با استخراج و فروش آن درآمد مورد نیازشان را تأمین می‌کنند و چه کشورهایی که با فرآوری مشتقات نفتی اقدام به بازفروش تولیدات خود می‌نمایند.

از زمانی که نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان ایران  کشف شد تا به امروز علی‌رغم تحقق و حصول برخی توفیقات و پیشرفت‌ها؛ متأسفانه کشورمان به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی و نفت‌خیز جهان نتوانسته است در این زمینه هوشمندانه عمل کند و این فرصت سوزی‌ها مسبب و سرمنشأ گرفتاری فراوان در عرصه اقتصادی شده است.

باید گفت اقتصاد نفتی به پاشنه آشیل کشور در حوزه اقتصاد تبدیل شده است؛ اقتصادی که عمده ارتزاقش از محل فروش نفت آن‌هم به‌صورت خام فروشی است. نتیجه چنین غفلت اساسی باعث شده است تا دشمنان نظام با تشدید تحریم‌های نفتی و موارد این‌چنینی سعی در تنگنا قرار دادن کشور داشته باشند.

اما مؤلفه‌های تعیین‌کننده از قبیل توجه به تولید داخل ، توسعه صادرات غیرنفتی و توجه به اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند در تسریع توسعه اقتصادی  و رهایی از اقتصاد نفتی و تک‌محصولی مثمر ثمر واقع شود، تا قدرت چانه‌زنی ایران را در مناسبات بین‌المللی تقویت نماید.

آسیب‌های وابستگی اقتصادی به درآمدهای نفتی و راه‌های برون‌رفت از آن

مقام معظم رهبری در اولین دیدار خود با هیئت دولت دوازدهم در سال ۹۶ فرمودند: سمت‌وسوی کشور باید از اقتصاد رانتی و نفتی  به سمت اقتصاد مولد و مردمی رود.» این سخن گواه این است که اقتصادی که صرفاً بر اساس درآمدهای نفتی پایه‌ریزی شده است می‌تواند به اقتصاد رانتی تبدیل شود، به عبارتی وقتی دشمن تحریم‌های نفتی را اعمال می‌کند اگر کشوری عمده درآمدش از راه فروش نفت خام باشد و به عبارت بهتر بر پایه اقتصاد تک‌محصولی اداره شود چاره‌ای جز دور زدن تحریم‌ها و سپردن فروش نفت به شخص ثالثی ندارد، که این می‌تواند خود منبع رانت و رانت‌خواری شود.

از طرفی صرف کردن هزینه‌های ناشی از درآمدهای نفتی در امورات جاری یکی دیگر از معضلاتی است که کشور در حال حاضر دچار آن شده است؛ به‌طور مثال اگر قیمت هر بشکه نفت ۱۰۰ دلار شود دولت به هزینه‌های ۱۰۰ دلاری عادت کرده و درآمدی در حدود ۸۰ میلیارد دلار نصیبش خواهد شد، حال اگر قیمت هر بشکه نفت به ۳۰ دلار کاهش پیدا کند درآمد دولت حدود ۲۵ میلیارد دلار خواهد شد و ازآنجایی‌که برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته بر اساس نفت ۱۰۰ دلاری است در این حالت دولت نمی‌تواند خودش را با شرایط وفق دهد و درنتیجه اقتصاد کشور دچار بیماری هلندی خواهد شد. که دو راهکار عملی در این شرایط می‌تواند بحران‌های حاصل را از بین ببرد:

تبدیل نفت خام به فراورده‌های نفتی ، یکی از عوامل مهمی است که می‌تواند مانع از بروز این مشکلات شود به عبارتی اگر نفت خام را بتوان به ۲۰ کشور فروخت فراورده‌های نفتی را می‌توان به همه‌ی کشورها صادر کرد .

صرف کردن درآمدهای نفتی به تولید و زیرساخت‌های کشور نه امورات جاری ؛ نروژ یکی از کشورهایی است که از منابع نفتی خوبی برخوردار است اما درآمد حاصل از فروش نفت خود را صرف مصارف زیرساختی می‌کند، لذا لازمه رسیدن به اقتصادی پویا توجه به زیرساخت‌ها و تولید است چراکه اگر درآمدهای حاصل از فروش نفت صرف این موارد نشود و فقط در امورات جاری هزینه شود اقتصاد کشور با نوسانات بازارهای جهانی نفت دچار مشکل شده و مشکلات عدیده‌ای را به وجود خواهد آورد .

ظرفیت‌های قابل جایگزین بجای درآمدهای حاصل از فروش نفت

۱- تولید لوازم‌خانگی:

 صنعت لوازم‌خانگی ازجمله صنایع درآمدزا در جهان است و با توجه به نیاز عمومی جامعه جهانی اهمیت ویژه‌ای دارد. در سال ۲۰۱۳ ارزش تولیدات لوازم‌خانگی درجهان به ۴۳۱ میلیارد دلار رسید که انتظار می‌رود نرخ رشد واقعی سالانه آن تا سال۲۰۲۰ حدود ۸/۴ درصد باشد. با توجه به اهمیت این صنعت در ایران قرار شده است تا سال ۱۴۰۴ تولید این صنعت به بیش از ۱۶ میلیون دستگاه لوازم خانگی و صادرات نیز به ۳ میلیارد دلار برسد. با توجه به چنین هدفی ایران می‌تواند جایگاه دوم در منطقه را حفظ کند. که مستم کار مجاهدانه و تلاش مضاعف است.

۲- صادرات بخش نساجی و پوشاک:

 هم‌اکنون در کشورمان بالغ بر ۹هزار و ۸۱۸ واحد صنعتی در این حوزه فعال است. این عدد ۱۱ درصد از کل بنگاه‌های صنعتی فعال کشور را شامل می‌شود. با توجه به وضعیت جهانی صنعت پوشاک و وضعیت نیروی کار کشور، ایران پتانسیل صادرات سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار منسوجات، پوشاک، کفش و چرم را دارد. بنابراین دستیابی به جایگاه سوم صنعت نساجی در منطقه و رسیدن به رتبه پنجاهم جهان با تکیه بر رقابت پذیری، نوسازی و سرمایه‌گذاری همراه با توسعه فناوری و ارتقای بهره‌وری عوامل تولید، موضوعی دور از ذهن نیست.

۳- تولید خودرو:

 کشورمان با تولید بیش از ۶/۱ میلیون خودرو در سال ۹۰ رتبه سیزدهم در جهان را به خود اختصاص داد که البته این رتبه با توجه به کاهش تولید در سال ۹۲ به جایگاه بیستم تنزل یافت. در حال حاضر ایران در کشورهای سوریه، عراق، بلاروس، آذربایجان، مصر، سنگال و ونزوئلا سایت خودروسازی دارد و پیش‌بینی شده است میزان فروش سالانه کل صنعت خودرو تا ۱۰ سال آینده به ۵۰ میلیارد دلار برسد.  همچنان که کشور کره جنوبی توانسته است با سرمایه گزاری در این بخش به یکی از قطب‌های خودروسازی جهان تبدیل شود درآمدی سالیانه‌ی بیشتری از درآمد فروش سالانه کشورمان به دست آورد.

۴- گردشگری و توریسم:

 بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را در جهان دارا است. بااین‌حال، مجمع جهانی اقتصاد در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرد؛ جایگاه ایران در گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری سال ۲۰۱۷ اخیراً به رتبه ۹۳ از ۱۳۶ کشور موردبررسی رسیده و ۳/۴ امتیاز کسب نموده که نشان‌دهنده قابلیت رشد این صنعت است.

۵- کشاورزی:

ایران یکی از با استعدادترین کشورها در زمینه تولید محصولات کشاورزی است. آب و هوای مناسب، خاک حاصلخیز و تنوع محصولاتی بالا از جمله مؤلفه‌هایی هستند که ظرفیت تولید و صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای را ایجاد می‌کنند. در کنار این سرمایه‌گذاری در حوزه فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند ضمن ارزآوری برای کشور، فرصت‌های شغلی بسیار زیادی را به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار ایجاد کند.

با توجه به دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی در سطح جهان و به‌ویژه بازار نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفری منطقه، باید برای حضور مؤثر در تجارت جهانی، هم‌زمان با هدف‌گذاری برای تعیین و تقویت ظرفیت‌های جایگزین نفت، تأمین زیرساخت‌های لازم ازجمله؛ سیستم حمل‌ونقل، تهیه فناوری‌های نوین و تولید ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن، تقویت صنایع بسته‌بندی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و سایر موارد مشابه نیز با جدیت و سرعت مضاعف، در دستور کار قرار گیرد. گام نخست این امر صرف کردن درآمدهای حاصل از فروش نفت در مصارف زیرساختی است که نیازمند برنامه‌ریزی کارآمد و مدون است. تا عرصه اقتصادی نیز همچون عرصه نظامی به بازدارندگی ” برسد و دشمن به برآورد و باور برسد که جنگ اقتصادی نیز همچون جنگ نظامی و سخت کارساز نخواهد بود.

منابع

۱-اامات تحقق بازدارندگی اقتصادی ( قابل بازیابی در لینک زیر)

www.javann.ir/003zCY

۲-مولفه های بازدارندگی (قابل بازیابی در لینک زیر)

Farad.fr/000UWC

 ۳-وابستگی اقتصاد به نفت (قابل بازیابی در لینک زیر)

https://www.yjc.ir/00SEd3

۴-بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای هیئت دولت در تابستان سال گذشته، همچنین بیانات معظم له در اجتماع زائرین حرم مطهر رضوی ۱/۱/۹۸

منتشر شده در سایت اندیشکده راهبردی تبیین

به دو دلیل ویروس کرونا در دیگر نقاط جهان افزایش یافته است:

نخست این که در مراحل اولیه، افراد زیادی این ویروس را از چین به دیگر نقاط جهان انتقال دادند.

دلیل دوم را هم جدی نگرفتن ویروس کرونا و عدم آمادگی دیگر کشورها برای کنترل و مهار کردن این ویروس

زمانی که شیوع ویروس سارس در شرق آسیا بحران ساز شده بود، سهم چین در اقتصاد جهان حدود پنج درصد بود. در حالیکه در حال حاضر سهم چین در اقتصاد جهان به بیش از ۱۶ درصد رسیده است

تأثیر اپیدمی ناشی از ویروس کرونا براقتصاد بین الملل

به طبع اپیدمی‌ای که به این شکل و بیش از ۲۰۰ کشور دنیا را در نوردیده است علاوه بر پیامدهایی که در حوزه بهداشت و درمان داشته؛ پیامدها و آثار متعددی نیز در حوزه‌های مختلف داشته است حوزه‌هایی از قبیل ی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی؛ این پیامدهای منفی و گاها مثبت در تمامی کشورهای جهان سومی (توسعه نیافته)، در حال توسعه و حتی کشورهای توسعه یافته بروز و ظهور داشته است.

بانک توسعه آسیایی ۳ سناریو مختلف را در رابطه با هزینه مقابله با شیوع ویروس کرونا (کوید-۱۹) و همچنین زیان ناشی از آن پیش بینی و اعلام کرده که در صورت تداوم شش ماهه شیوع کرونا این ویروس احتمالاً ۳۴۶٫۹ میلیارد دلار به اقتصاد جهان ضربه خواهد زد. بنابراین گزارش بهترین سناریوی ممکن ضرر ۷۶٫۶ میلیارد دلاری جهان در صورت تداوم دو ماهه ویروس است. همچنین ضرر ۱۵۵٫۹ میلیارد دلاری برای تداوم سه ماهه و ضرر ۳۴۶٫۹ میلیارد دلاری در صورت ادامه شش ماهه این ویروس پیش بینی شده است. (۳)

آنچه که مسلم است؛ رشد اقتصادی امسال در کشورهای در حال توسعه آسیا و جهان به دلیل شیوع این بیماری کاهش خواهد یافت. در هر سه این سناریوها ضرر چین دو سوم کل ضرر جهانی خواهد بود. سایر کشورهای جهان نیز بسته به شرایط مختلف به میزان‌هایی از ویروس کرونا متضرر خواهند شد.

انتشار کرونا در چین، منجر به اولین اقدام‌های محدودکننده اقتصادی شد. از طرفی کاهش تقاضا و کاهش رشد اقتصاد جهان منجر به کاهش تقاضا برای نهاده‌های تولید و مواد اولیه، از جمله نفت خام و فات شد. در طرف عرضه نیز اقتصاد با فشار کاهشی روبرو است. با مختل شدن تجارت بین الملل و حتی حمل و نقل داخلی، زنجیره ارزش طیف وسیعی از محصولات دچار اختلال شده و ظرفیت تولید واحدها به دلیل عدم دسترسی به مواد اولیه کاهش می‌یابد.

پیشینه رکود در اقتصاد بین الملل

رکود ناشی از شیوع ویروس سارس؛ پیامدهای اقتصادی ناشی از شیوع این بیماری را می‌توان بر اساس تجربه ۱۷ سال پیش نیز برآورد کرد. در آن هنگام شیوع بیماری تنفسی سارس اقتصاد چین را به بحران کشاند و اقتصاد جهان را تحت تأثیر قرارداد.

تجارت کمتر، کاهش شدید شمار مسافران به چین و از چین به دیگر کشورها و کاهش شدید بهای سهام از جمله پیامدهای شیوع ویروس سارس در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ بود. با این دیدگاه باید گفت تاثیرات اقتصادی ویروس کرونا می‌تواند به مراتب شدیدتر از آن چیزی باشد که ویروس سارس باعث شده بود. چراکه زمانی که شیوع ویروس سارس در شرق آسیا بحران ساز شده بود، سهم چین در اقتصاد جهان حدود پنج درصد بود. در حالیکه در حال حاضر سهم چین در اقتصاد جهان به بیش از ۱۶ درصد رسیده است. (۴)

 بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸؛ در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، بازار املاک و مستغلات آمریکا بسیار قدرتمند و غیرقابل نفوذ به نظر می‌رسید، اما افزایش ناگهانی قیمت‌ها باعث شد تا مصرف کنندگان، بانک‌ها و سرمایه‌گذاران زیر بار بدهی‌های هنگفتی بروند. ابزارهای مالی عجیبی که قرار بود ریسک‌های موجود در حوزه‌های مالی را نابود کنند، اکنون نتیجه عکس داده بودند و با جذب سرمایه‌گذارانی از سراسر دنیا به این سمت، سبب تقویت بیشتر آن‌ها می‌شدند.

با آغاز روند نزولی قیمت مسکن در آمریکا طی سال ۲۰۰۷ میلادی، شکاف‌های موجود در سیستم بیش از پیش آشکار شدند و در نهایت منجر به فروپاشی دو صندوق پوشش ریسک بزرگ شدند. در اواخرتابستان ۲۰۰۸، ورشکستگی هولدینگ لهمان برادرز [۱]شوک بزرگی به اقتصاد بین الملل زد و زمینه ساز بحران نقدینگی در سطح جهان شد. (۵)

این آسیب، در نهایت منجر به اولین رکود جهانی بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا شده و بذر بحران بدهی دولتی را در منطقه یورو پاشید. بحرانی که باعث شد تا میلیون‌ها خانوار، شغل، خانه و پس‌انداز خود را از دست بدهند.

پس از این قضایا، باز گشت به رونق اقتصادی گذشته مسیری طولانی و دراز به خود دید، به‌طور تقریبی باید چیزی در حدود ۸ سال بگذرد تا یک بحران بدهی ومالی تمام شود. این الگو، در مورد بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ نیز صادق بوده است و اکنون پس از گذشت یک دهه، شاهد رشد اقتصادی در سطح جهان هستیم. هرچند که افت و خیزها، ضعف‌ها و ناهمگونی‌های موجود، حاکی از شدت بحرانی است که پشت سر گذاشته‌ایم.

شیوع ویروس کرونا چه تاثیری بر اقتصاد ایران داشته است؟

اما در ایران داستان کمی پیچیده‌تر است شیوع ویروس کرونا در ایران تأثیر و پیامدهای بسیاری بر اقتصاد داخلی داشته و خواهد داشت؛‌، زیرا علاوه بر آسیب‌های اقتصاد جهانی، وابستگی به نفت، تحریم‌های بین‌المللی، رشد منفی اقتصاد، تورم بالا دلایلی است تاکشورمان را متوجه پیامدهای بیشتری می‌کند.

در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده آمده است: اقتصاد ایران در حالی با معضل کرونا مواجه شده که متغیرهای اقتصاد کلان وضعیت مناسبی را نشان نمی‌دادند. براساس اعلام مرکز آمار ایران رشد اقتصادی در ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۸، در حدود منفی ۷٫۶ درصد و رشد اقتصادی بدون نفت نیز تقریباً صفر بوده است. همچنین، نرخ تورم نقطه به نقطه نیز در پایان بهمن ماه ۲۵ درصد بوده است. از سوی دیگر دولت به لحاظ منابع در تنگنا قرار دارد و کسری بودجه دولت یکی از معضلات مهم اقتصاد ایران برای سال ۱۳۹۹ است. (۶)

در چنین شرایطی، هزینه‌های تحمیل شده در اثر اپیدمی کرونا و همچنین کاهش تولید ناشی از آن، می‌تواند اقتصاد را با تورم‌های بالاتر و رشدهای اقتصادی پایین‌تر مواجه سازد. از بین رفتن برخی از مشاغل و یا کاهش شدید درآمد در برخی از بخش‌ها باعث کاهش رشد اقتصادی می‌شود و از طرف دیگر، برخی مشاغل دیگر مانند تولیدات مواد بهداشتی و… در این بازه زمانی رشد بالایی خواهند داشت.

از طرفی شوک ناشی از کرونا، اقتصاد را هم با شوک عرضه و هم با شوک تقاضا مواجه می‌سازد. از یک طرف عرضه نیروی کار کاهش یافته و از طرف دیگر در تأمین مواد اولیه تولید نیز مشکلاتی ایجاد شده است (شوک عرضه). شوک عرضه، شوک تقاضا را به همراه خواهد داشت. تعطیلی کسب و کارها، منجر به تعدیل نیروی کار می‌شود و کاهش درآمد خانوار، کاهش تقاضا را به همراه دارد.

در شرایطی که دولت با تنگنای مالی مواجه بوده و علاوه بر کاهش درآمدهای ناشی از تحریم و کاهش قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی، با افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی ناشی از کرونا نیز روبه‌رو است، منابع برای ت‌های حمایتی به شدت محدود است. از این رو بسیار مهم است که ت‌های حمایتی، بهینه اتخاذ شده و از اجرای ت‌های حمایتی کور (نظیر تخصیص ارز ترجیحی به برخی کالاها) اجتناب شود، زیرا به احتمال قوی، این منابع با هزینه تورم تأمین شده‌اند. بر این اساس ت‌های افزایش تقاضای کل از طریق جلوگیری از کاهش اشتغال و درآمد خانوار باید در اولویت قرار گیرند. (۳)

بخش‌هایی مانند گردشگری و حمل و نقل از جمله بخش‌هایی هستند که به سرعت تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می‌گیرند

با این وجود تمام بخش‌های اقتصادی به یک نسبت دچار رکود نمی‌شوند. بخش‌هایی از اقتصاد که محدودیتهای کنترلی از سوی دولت جهت کنترل و کاهش ابتلاء اعمال می‌گردد. بخش‌هایی مانند گردشگری و حمل و نقل از جمله بخش‌هایی هستند که به سرعت تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می‌گیرند. اصناف به ویژه خرده فروشی به خاطر محدودیت‌هایی که باید توسط دولت‌ها برای مجموعه‌های تجاری و بازارها اعمال شود و یا به واسطه خودقرنطینه کردن که توسط شهروندان صورت می‌گیرد، با رکود مواجه می‌شوند.

از طرفی جمهوری اسلامی ایران در پی تحریم‌های اعمالی ناجوانمرادنه طی سالیان متمادی از جانب امریکا و اتحادیه اروپا به نوعی بازدارندگی رسیده است. بطوریکه عمده مشکلات سایر کشورها در ایران یا قابل رویت نیست یا شدتش به مراتب کمتر است که می‌توان دو دلیل عمده برای این مسئله ذکر کرد:

بر خلاف سایر کشورها که برای تأمین وسایل و تجهیزات موردنیاز برای کنترل و مهار این ویروس نگاه به بیرون از مرزها دارند؛ جمهوری اسلامی ایران طی فشارهای ناشی ازتحریم های بین المللی به این باور و اعتقاد رسیده است که نگاهی برون گرا و درون زا داشته باشد و ت‌های کلی نظام طوری بوده است که تقریباً در تمامی عرصه‌ها من جمله بهداشت ودرمان به خودکفایی رسیده است. ساخت و تولید کیت‌های تشخیص ویروس کرونا و کاهش زمان تشخیص به ۲ الی ۳ ساعت گواه این مساله است.

از گذشته فرهنگ ایثار و شهادت در بین ایرانیان، از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده است و این مساله همواره در برابر مشکلات متعدد همدلی خاصی ایجاد می‌کرده است. که در روزهای اخیر نیز شاهد آن بودیم که همدلی ایجاد شده بین مسئولین و مردم باعث کاهش شدید فشارهای ناشی از شیوع ویروس کرونا در کشورمان شده است.

تشکیل گروه‌های جهادی و سازمان‌های مردم نهاد برای تهیه و توزیع اقلام ضروری و ضدعفونی کننده و از طرفی باور به شعار ما می‌توانیم توانسته است خودکفایی قابل توجهی در این خصوص ایجاد کند، این پیامد مثبت می‌تواند کشور را در میان تحریم‌های بین المللی از نیاز به سایر کشورها عاری سازد و مهمتر از آن می‌توان به یکی از قطب‌های تولید تجهیزات وکیت های تشخیص ویروس و صادر کننده وسایل ضدعفونی کننده و… در سطح منطقه و حتی جهان تبدیل شد.

پیامدهای اقتصادی ناشی از ویروس کووید-۱۹ بر قطب‌های اقتصادی دنیا

آمریکا: موسسه اعتبار سنجی مودیز[۲]” در گزارشی؛ با توجه به بیماری همه گیر کرونا، رکود اقتصادی در کل جهان از جمله آمریکا در شش ماه نخست سال جاری (۲۰۲۰) را پیش بینی کرده است که در این پیش بینی میانگین رشد اقتصادی جهان را در سال ۲۰۲۰ با ۰٫۳ درصد کاهش نشان می‌دهد.

بانک آو آمریکا نیز در گزارشی ضمن هشدار به افزایش خطر وقوع یک رکود اقتصادی در جهان از کاهش پیش بینی در مورد رشد اقتصادی سالانه در جهان به کمترین میزان از ۲۰۰۸ تاکنون خبر داد. در این گزارش آمده است، با توجه به اینکه میزان تقاضا در چین و خارج از چین به دلیل شیوع کرونا کاهش یافته است، میانگین رشد اقتصاد جهان در سال جاری ۲٫۸ درصد خواهد بود. این در حالیست که گزارش‌های پیشین از رشد ۳٫۱ درصدی خبر داده بودند. (۸)

با توجه به اینکه چین در حال حاضر ۱۶ درصد کل تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد، ایجاد مشکل در اقتصاد این کشور با توجه به اندازه اقتصاد و سهم بالای این کشور از سبد تجاری کشورهای مختلف قطعاً روی کل کشورها بویژه آمریکا تأثیر خواهد گذاشت. پیش‌تر نیز ریچارد کلاریدا» [۳]از مدیران ارشد بانک مرکزی آمریکا گفته بود ویروس کرونا یک مشکل جدی است که مصون ماندن اقتصاد آمریکا از پیامدهای آن تقریباً غیر ممکن خواهد بود.

روسیه: پس از شیوع ویروس کرونا، بسیاری از بخش‌های اقتصاد این کشور به دلیل کاهش قیمت نفت و گسترش نوع جدید ویروس کرونا دچار رکود شده است.

سیلوانوف[۴] در نشست گسترده مقامات وزارت دارایی گفت: اخیراً، شما شاهد هستید که ما با وضعیت دشواری برای روسیه روبرو شده‌ایم – و آن کاهش قیمت منابع انرژی ما است که همواره یکی از اصلی‌ترین فاکتورهای خطر برای اقتصاد کشور بوده است. پیش از این درباره بخش‌هایی مانند حمل و نقل، از جمله سفرهای هوایی، گردشگری و مشاغل کوچک صحبت کرده‌ایم، به دنبال آننها تعداد بیشتری از بخش‌های اقتصادی نیز تحت تأثیر شرایط کنونی قرار می‌گیرند. ما شاهد کاهش حجم خرید کالاهای مصرفی گران قیمت، از جمله اتومبیل هستیم.» (۹)

 بنابراین روسیه از پیش بینی‌های اقتصاد کلان که برای سال ۲۰۲۰ صورت گرفته است منحرف می‌شود؛ به عنوان مثال، سقوط قیمت نفت تقریباً سه تریلیون روبل از حجم درآمد نفت و گاز دولت را کاهش داده است. لازم به یادآوری است که بودجه کل فدرال روسیه حدود ۲۰ تریلیون روبل است. با این اوصاف تنها راه برون رفت از این بحران استفاده از بودجه ذخیره این کشور در صندوق رفاه ملی است.

چین: به نوشته تارنمای رومه فایننشیال تایمز[۵]»، کاهش موقت عرضه کالا همزمان با کم شدن تقاضا در داخل این کشور اتفاق افتاده است زیرا بسیاری از چینی‌ها تصمیم گرفته‌اند یا مجبور شده‌اند حتی در تعطیلات سال نو هم در خانه بمانند. بخش‌های خرده فروشی، خدمات تفریحی و گردشگری در چین تقریباً محو شده‌اند. محدودیت‌های سفر، باعث کاهش شدید سفرهای خارجی و ورود چینی‌ها به کشورهای دیگر شده است. همین شرایط حتی بر درآمد صنایع لوکس تأثیر منفی چشمگیری داشت. (۱۰)

تحلیل نشریه فارین افیرز[۶]» نیز بر این گزاره شکل گرفته که اقتصاد چین اگرچه نسبت به سال ۲۰۰۲ و دوره همه گیری سارس بزرگ‌تر شده است، به همان اندازه در مقابل تنش‌ها حساس‌تر و ضعیف‌تر شده که همین امر در بازار عرضه و تقاضای کالا قابل مشاهده است. باید گفت ویروس کرونا کل چرخه تولید در بسیاری از صنایع چین را تحت تأثیر قرار داده و آن را دچار اختلال کرده است. بسته شدن کارخانه‌های بزرگ تولید تلفن همراه، تمدید تعطیلی شرکت‌های خودروساز، لغو پروازهای داخلی و خارجی باعث شد تا بسیاری از صنایع جهان که به واردات از چین وابسته هستند، معطل بمانند و دچار مشکلات عدیده‌ای شوند.

در داخل چین هم افزایش میزان بیکاری و پرداخت نشدن دستمزد دوره تعطیلی از دیگر دلمشغولی‌های تحلیلگران و حتی دولتمردان پکن است زیرا طولانی شدن این شرایط می‌تواند از نظر اجتماعی مشکلاتی را ایجاد کند.

اما پس از گذشت ۲ ماه از شیوع ویروس کرونا، نمودارهای ارزیابی و شاخص‌های جهانی نشان می‌دهد که چینی‌ها در بین قدرت‌ها و غول‌های بزرگ اقتصادی دنیا وضعیت بهتری را سپری می‌کنند.

گائو فنگ[۷]، سخنگوی وزارت بازرگانی چین در مصاحبه‌ای اعلام می‌کند: طبق بازخوردهایی که از مناطق مختلف و صنایع به دست آمده، واردات و صادرات پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در ماه مارس داشته است. ولی در همین زمان، تأثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر اقتصاد جهان و تجارت بین الملل به تدریج ظاهر می‌شود».

اطلاعات نشان می‌دهد این کشور ۱۰٫۲ میلیارد یوان (۱٫۴ میلیارد دلار) تجهیزات مراقبت پزشکی از سوم مارس تا چهارم آوریل صادر کرده که شامل ۳٫۸۶ میلیارد ماسک و ۳۷٫۵۲ میلیون لباس محافظ می‌شود. در کل، صادرات چین در ژانویه و فوریه ۲۹۲ میلیارد دلار بود.

با توجه به اینکه چین در حال حاضر ۱۶ درصد کل تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارد، ایجاد مشکل در اقتصاد این کشور با توجه به اندازه اقتصاد و سهم بالای این کشور از سبد تجاری کشورهای مختلف قطعاً روی کل کشورها بویژه آمریکا تأثیر خواهد گذاشت

گائو گفت ۵۸ کشور و منطقه و چهار سازمان بین‌المللی تا حالا قراردادهای خرید تجهیزات پزشکی با چین امضا کرده‌اند در حالی که ۷۱ کشور و ۱۰ سازمان بین‌المللی دیگر در حال مذاکره هستند. (۱۲)

 این در حالی است که سایر قطب‌های اقتصادی دنیا نه تنها صادرات و درآمدزایی در این بخش نداشته‌اند، بلکه کشوری همچون امریکا بشدت با قحطی این اقلام و تجهیزات دست و پنجه نرم می‌کند تاجاییکه بیشتر اقلام دارویی و ضدعفونی کننده کشورها توسط این کشور به غارت می‌رود!

وضعیت احتمالی اقتصاد بین الملل بعد از کرونا

صاحب نظران و اقتصاد دانان بر این باورند که اپیدمی ایجاد شده تاثیرات فراوانی بر اقتصاد بین الملل خواهد گذاشت تا جایی که عدم اتخاذ تمهیدات لازم می‌تواند هزینه‌های هنگفتی بر پیکره اقتصاد کشورها بگذارد. لذا دولت‌ها باید از فرصت کنونی استفاده کرده و با تقویت توان داخلی و استفاده از بنگاه‌های اقتصادی خود زمینه عبور از بحران و بازسازی بخش‌های ضربه خورده را فراهم کنند. شاید اگر امروز به شرایط اقتصادی زندگی در ماه‌های آینده توجه نشود بحران‌های بزرگ‌تری در انتظار مردم باشد. (۱۱)

بررسی نظرات هزاران فعال اقتصادی و موسسه‌های تحلیل بازار حاکی از آن است که چهار دیدگاه در مورد اقتصاد پس از کرونا در کشورهای مختلف وجود دارد: (۷)

نزول به بربریت (اقتصاد انسان‌های ابتدایی)

سرمایه‌داری قوی دولتی

سوسیالیسم دولت‌های افراطی

شکل‌گیری جوامعی برای پایه کمک‌های متقابل اقتصادی

جمع بندی

هر جامعه‌ای اعم از توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته وحتی توسعه یافته، می‌تواند در معرض همه گیری و اپیدمی همچون ویروس کرونا قرار گیرد. آنچه جوامع را از نظر میزان موفقیت در پیشگیری و مقابله با مسائلی از این قبیل از یکدیگر متمایز می‌سازد، میزان مسئولیت پذیری مسولین کشورها و اتخاذ ت‌های حمایتی و تمهیدات لازم جهت مهار و کنترل در مقابل مشکلات این چنینی است.

ویروس کرونا بیش از تهدید کننده‌ای بزرگ برای سلامت انسان و اقتصاد جوامع، زمینه ساز بحران‌های بزرگ اجتماعی است. یعنی مسئولان کشورهای مختلف باید امروز بیش از گذشته به فکر نحوه مدیریت روابط اجتماعی مردم باید یکدیگر باشند. با ادامه روند محدودیت‌های اقتصادی به منظور مقابله با کرونا ممکن است فقر اقتصادی گسترش یافته و خانواده‌هایی که امروز از نظر مالی متوسط محسوب می‌شوند به دسته‌های ضعیف‌تر اقتصادی در جامعه خود اضافه شوند.

منابع

۱-وبسایت تحلیلی فرادید، ویروس‌ها چطور نامگذاری می‌شوند؟» منتشر شده در تاریخ ۱۱ اسفند ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://faradeed.ir/fa/ 000KAs

۲-وبسایت تحلیلی- خبری رادیو فرانسه، عدم آمادگی کشورها موجب گسترش ویروس کرونا در سراسر جهان شده است» منتشر شده در تاریخ ۱۳ اسفند ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.rfi.fr/fa

۳-خبرگزاری تسنیم، » کرونا با اقتصاد ایران و جهان چه می‌کند؟» منتشر شده در تاریخ ۱۷ فروردین ۹۹، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://tn.ai/2236449

۴-سایت خبری دویچه ویله، پیامدهای سنگین اقتصادی ویروس کرونا برای چین و جهان» منتشر شده در تاریخ ۱۰ بهمن ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.dw.com/fa

۵-ثریا حقی، یک دهه پس از بزرگ‌ترین بحران مالی تاریخ: چه تحولاتی صورت گرفته است؟» پایگاه خبری-تحلیلی راه پرداخت، منتشر شده در تاریخ ۷ آبان ۹۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://way2pay.ir/119055/

۶-آقای سیدمحمدهادی سبحانیان / آقای سیدعلی / آقای موسی شهبازی غیاثی، » بررسی آثار اقتصادی و پیشنهادهایی برای مدیریت تبعات آن»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده در اسفند ماه ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1462301

۷-سیمون مِیِر محقق دانشگاه سورِی انگلستان، » جهان پساکرونا از نگاه اندیشمندان و نشریات معتبر»، سایت شورای راهبردی روابط خارجی، منتشر شده در تاریخ ۲۳ فروردین ۹۹ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.scfr.ir/fa/?p=122984

۸-سایت خبری پارس تودی، » تأثیر ویروس کرونا بر اقتصاد آمریکا و جهانمنتشر شده در تاریخ ۱۲ حوت ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://parstoday.com/dari/news/world-i105245

۹-خبرگزاری تسنیم، » تأثیر کاهش قیمت نفت و شیوع کرونا بر اقتصاد روسیهمنتشر شده در تاریخ ۲۸ اسفند ۹۸، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://tn.ai/2226380

۱۰-رومه اطلاعات، » هزینه‌ای که کرونا بر اقتصاد چین تحمیل کردمنشتر شده در تاریخ ۳ اسفند ۹۸ قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.ettelaat.com/mobile/?p=153400&device=phone

۱۱-How Will the Coronavirus Crisis Affect Your Middle Eastern Focus Area in the Coming Months?, 02/April /2020:

https://carnegie-mec.org/diwan/81409

پی نوشت ها

[۱] -Lehman Brothers

[۲] – Moody’s Credit Institution

[۳] – Richard Clarida

[۴] Anton siluanov

[۵] Financial Times

[۶] Foreign Affairs

[۷] – Gao Feng